‘‘भारतीयकाव्यशास्त्रे मूलप्रश्नः‘‘.

Abstract

The key question of Sanskrit aesthetics has explored the essence of literature not on the ground of form or content but also on the mind and emotions. The Rasa Sidhhant has mapped very basic of mind and emotion in psychological way. This paper explores the theoretical understanding of Dhvani Siddhant to understand why some literary pieces remain timeless in terms of joy and relevance. The Mahakavya were greatly influence by these understanding in very creative and subtle way. They were not only narratives. The paper tries to understand these key questions through Dhvani Siddhant. शब्दार्थौ ते शरीरम्। आत्मविरहितं शरीरं कर्थं शोभनं भविष्यतत। अतो विचारणीयोऽयं प्रष्नः यत् कायसययायात्मा कोऽतियात। यतोहि यर्था ीरीरे ्िाि ण अंनातन ्त्यवि आत्मा न यायात् तहिि तयायोियोनो न भितत इतत विचचन्तत्य कायसयममिज्ञः कायसययायात्मा कोऽतियात एतत् चचन्ततनं कृतम्। अतियामन् ्न्तदभे अर्थिििेदे प्रर्थमं प्रयुक्तयाय ध्ितनीब्दयाय ितञ्जलिभतृििररप्रभृततलभमििािञयाकरणञः याफोटे तदलभयसयञ्जके प्राकृते ध्िनौ, तयाय चचराचचरोिितिब्ितनलमत्ते िञकृते च ध्िनौ यसयििारः कृतः। ततष्चानन्तदालभनिनुप्ताहदलभध्र्िनतीतत ध्ितनररतत यसयञ्जके शब्दे, ध्िनतत ध्िनयतीततिा ध्ितनररतत यसयञ्जकोऽर्थे, ध्िन्तयते अनेनेतत यसयञ्जनायसयािारे, ध्िन्तयते य इतत ध्ितनररतत र्ाहदयसयग्यार्थे तर्था ध्िन्तयतेऽतियामतिन्तनतत ध्ितनकायसये ध्ितनीब्दः प्रयुक्तः। तंत्र ध्ितनयसयािारेणालभयसयक्तो र्ाहदध्ितनरिोऽर्थि एि विवीष्ट िाच्य-िाचक-रचना प्रिऽच-चारूणः कायसययाय ्ारभूतः। ध्ितनकार आनन्तदिििनाचायि कायसययाय ्ारतत्त्िं तनरूियन् प्राि-‘‘काव्यस्त्यात्मा ध्वननररनत बुध ः यः समाम्नातपूववः।‘‘ अयमाीयो यत् यो हि ध्ितनः विद्िद्लभः प्राचीनञः ्म्यक् रूिेण ि णितो ितिते ् एि ध्ितनः कायसययायात्मा ितिते। आनन्तदिििनात् िूिितियामन् कािेऽिंकारीायात्रे ध्ितनविीये मुख्यतः ततस्रो विप्रततित्तय आयान। केचचत् तयाय ध्िनेरभािं प्रततयादयामा्ुः। अिरे तं ध्ितनं भाक्तम् अन्तये च तमतनििचनीयमेि कर्थयामा्ुः।ध्वनेः स्त्वरूपम् - िाच्यार्थििेक्षया यसयंग्येऽर्थे मुख्ये ्तत ध्ितनररतत कथ्यते। तर्थावििं च कायसयं ्िोत्कृष्टं मन्तयते। इदमुत्तममनतषानयनन व्यंग्ये वाच्याद् ध्वननबुवध ः कथितः। काव्यप्रकाष 1-4 वाच्यानतषनयनन व्यंग्ये ध्वननस्त्तत्काव्यमुत्तमम् । साहित्य दपवण 4-1 आनन्तदिििनाचायो ध्ितनं िक्षयतत- यरािवः शब्दो वा तमिवमुपसर्वनीकृतस्त्वािौ। व्यंग््तः काव्यववषेष स ध्वननररनत सूररभभः कथित:। ध्वन्यालोक 1-13 तर्थाविि् कायसयं ध्ितनः ध्ितनकायसयं िा तननद्यते। शब्दार्थियोरेकयाय यसयञ्जकत्िे तदन्तययाय ्िकाररत्िं प्रततिद्यते। शब्दबोध्यो व्यन्त्यिव शब्दोऽप्यिावन्तराश्रयः। एकस्त्य व्यञ्र्कत्वे तदन्यस्त्य सिकाररता।। साहित्य दपवण 2-18 नादञराहितबीजायां बुदौ अन्तत्यिणिश्रिणेन ्मं शब्दयाय रूिमििायिते। ध्ितनरेि शब्दयािरूिं प्रकाीयतत। नाद राहितबीर्ायामन्त्येन ध्वननना सि। आवृत्तपररपाकायां बुदौ शब्दोऽवधयवतो। वा्य. 1.8 ध्वननरात्मा काव्यस्त्य- अलभिािक्षणायसयािारानन्ततरं यसयञ्जनािृवत्तः यािीक्रियते। यसयञ्जनायाः प्रािान्तयेन कायसये कल्िनायातिष्चन्ततयायानुभूत्याहदतत्तिानां च ्मािेीोऽभूत्। कल्िनाया अभािे िक्षणाया यसयञ्जनाया िा प्रिृवत्तनि प्र्रतत। नानुभूततं विना भािािेीः, भािािेीमन्ततरेण न िक्षणा यसयञ्जना िोद्भितत। यसयञ्जनाशतिक्तः कायसये प्रभविष्णुतं रमणीयतां रानात्मकतां च ्तिन्तनिेीयतत। तदञि कायसये रमणीयकत्िं जायते। क्षणे क्षणे यन्तनितामुिञतत तदेि रूिं रमणीयताया। वीीु. 4-17 ध्ितनतत्त्िं न कायसययायाियिरूिम्, अवितु- अियविरूिेण- आत्मरूिेण िा प्रततततष्ठतत। अनेन यसयञ्जना यसयंग्यार्थि प्रिाना अतियात। यसयञ्जनाीक्तेः यािीकरणे ये दोीा विवििञः शायात्रज्ञरुदभाविताः ते दोीा आनन्तदिििनेन मम्मटेन च तनरयाताः। नाभभधा समयाभावात् िेत्वभावान्नलक्षणा। काव्यप्रकाष 1-15 यस्त्य प्रतीनतमाधातुं लक्षणासमुपास्त्यते। फले शब्द कम्येऽर व्यंर्नान्नापरा क्रिया। काव्यप्रकाष 1-14 खण्डन-मण्डनाऽहदलभः िुष्टः ्ििमान्तयोऽयं कायसयल्द्िान्ततः। नञताषःीः ल्द्िान्ततो भुिनेऽन्तयत्राििोक्यते। अत एिञतयायेतत् मित्त्िम्। ध्ितनिादयाय मित्त्ियाय कारण यदत्र ्िेीामवि कायसयमूितत्त्िानां र्ािंकार- ििोतिक्त- आहदनां ्मािेीो भितत। इनत।।